Ροταριανός Όμιλος Κηφισιάς-Πολιτείας

«Οι αναφορές στην Ιστορία ως πρόσθετη αξία σε μια σύγχρονη μυθιστορία». Αυτό ήταν το θέμα της ομιλίας μου στην πανηγυρική εκδήλωση του Ροταριανού Ομίλου Κηφισιάς-Πολιτείας την Τετάρτη 28 Απριλίου, όπου βρέθηκα προσκεκλημένη από την Πρόεδρο κα Ντόρα Κέμου. Παίρνοντας στοιχεία τόσο από τη «Νύχτα» όσο και από τη «Δρυ», στο κείμενο της ομιλίας ανέπτυξα το προσωπικό μου όραμα για σύγχρονα μυθιστορήματα που πέρα από την τέρψη του αναγνώστη αποσκοπούν και στην σκέψη του.

Ακολουθεί, για όποιον τυχόν ενδιαφέρεται, η σύνοψη της ομιλίας αυτής όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό του Ρ.Ο. Κηφισιάς-Πολιτείας:

Το σύγχρονο μυθιστόρημα με ιστορικές αναφορές, σε αντίθεση με το ιστορικό μυθιστόρημα που από την αρχή έχει επιλέξει ένα ιστορικό πλαίσιο και σε αυτό εντάσσει μια μυθιστορία (φαντασθείτε ένα κουτί όπου μέσα διεξάγεται η πλοκή του βιβλίου), χρησιμοποιεί υποστηρικτικά τις ιστορικές αναφορές επιδιώκοντας να ντύσουν μία αυτόνομη μυθιστορία δίνοντας ατμόσφαιρα, συναίσθημα, ..Επιχείρημα. Μιλάμε για ένα ευέλικτο λογοτεχνικό έργο στο οποίο δεν έχει ανάγκη ο συγγραφέας να μείνει σε μία ιστορική περίοδο αλλά στολίζει το μυθιστόρημά του με στολίδια ιστορίας, όπως εμείς οι γυναίκες διαλέγουμε εάν και ποιά κοσμήματα θα φορέσουμε σε μια συγκεκριμένη περίσταση. Από την μπιζουτιέρα της Ιστορίας επιλέγει ελεύθερα, συχνά κάνοντας συνδυασμούς με χειροποίητα κοσμήματα που αφορούν την προσωπική του ιστορία.

Ένας ήρωας βιβλίου για να φαίνεται στον αναγνώστη «αληθινός» έχει ανάγκη το παρελθόν του εξίσου όσο ένας άνθρωπος. Δεν βρίσκεται στην σελίδα 1 του βιβλίου ουρανοκατέβατος. Οι αντιδράσεις του ήρωα, αν θέλουμε να είναι λογικές και μη απρόβλεπτες, οφείλουν να είναι κατανοητές από όλους στην ομάδα, όχι μόνο από τον συγγραφέα αλλά και από τον αναγνώστη που αποτελεί το απαραίτητο δεύτερο πόδι που στηρίζει όρθιο ένα βιβλίο.
Έτσι, συχνά ένας «κακός» ήρωας γίνεται συμπαθής στους αναγνώστες επειδή γνωρίζουν το δραματικό του παρελθόν και κατανοούν την συμπεριφορά του. Μέσα από τη γνώση του παρελθόντος του, η μετέπειτα συμπεριφορά του ήρωα γίνεται όχι μόνο αποδεκτή από τον αναγνώστη, αλλά σεβαστή. Έχει αποκτήσει ο ήρωας του βιβλίου τα μυστικά του. Όπως εμείς οι άνθρωποι. Κι αυτός, όπως εμείς, πάνω του έχει ίχνη από τα φωτεινά, μουντά, πένθιμα κι ό,τι άλλο διαθέτει η παλέτα, χρώματα του παρελθόντος του. Το παρελθόν του ήρωα, ο όγκος του χρόνου που προηγήθηκε, είναι βασικό στοιχείο της τοιχοδομίας του ήρωα, και κατά επέκταση της τοιχοδομίας του βιβλίου, αν θέλουμε να στέκεται καλά.

Τα δραματικά περιστατικά των ηρώων ενός μυθιστορήματος που σκαρφίζεται ένας συγγραφέας υπάρχει τρόπος να φανούν στον αναγνώστη αληθινά, άρα ακόμα πιο πιστευτά, αν ενταχθούν και πλεχτούν με ένα ιστορικό γεγονός που, αυτόματα, τους προσδίδει αληθοφάνεια. Είναι οι περιπτώσεις εκείνες που οι αναγνώστες ρωτούν τον συγγραφέα «αν έχει συμβεί στα αλήθεια».
Ένα τρανταχτό παράδειγμα για το πώς μπορούν να πλέκονται οι χρόνοι, είναι ο παραλληλισμός της Εξορίας του Λευκού Θανάτου κατά τον Ποντιακό Εκτοπισμό με την Κύρου Ανάβαση του Ξενοφώντος, ένα εύρημα στο «Τη Νύχτα Που Γύρισε Ο Χρόνος» που κρίθηκε από αναγνώστες και κριτικούς ότι έδωσε πρόσθετη αξία στο μυθιστόρημα. Η Κάθοδος των Μυρίων όπως περιγράφεται από τον Ξενοφώντα και η Εξορία του Λευκού Θανάτου κατά τον Ποντιακό Εκτοπισμό όπως περιγράφεται από τους διασωθέντες είναι τόσο αφοπλιστικά ταυτόσημες, κι ας είναι αντίστροφες οι δύο πορείες, που προκαλεί δέος. Η μία, θυμίζω, ξεκίνησε από τα βάθη της Ανατολής και κατέληξε στον Εύξεινο Πόντο, η άλλη, των Ποντίων, ξεκίνησε από τον Εύξεινο Πόντο και κατέληξε στα βάθη της Ανατολής.
Το αρχαίο κείμενο προσέδωσε αξιοπιστία σε ένα ιστορικό γεγονός που ακόμα σήμερα έχει την φόρτιση του πάσχοντος. Επιπλέον, με την λιτότητα του αρχαίου λόγου αποδόθηκε μέγιστη δραματικότητα χωρίς σημερινούς λυρισμούς και λεκτικά κουνήματα. Πρόσθετο πλεονέκτημα, χωρίς να πω τίποτα η ίδια, απέδειξα την ελληνικότητα του Πόντου. Τέταρτον, κατέδειξα στους αναγνώστες που τυχόν δεν το είχαν συνειδητοποιήσει ή γύρευαν επιχειρήματα, πόσο εντυπωσιακά – και τρομακτικά συνάμα- η Ιστορία κάνει κύκλους.
Το σπουδαιότερο όμως, κατ’ εμέ, είναι που έφερε ένα αρχαίο ελληνικό κείμενο σε κοινό που είχε να πιάσει Ξενοφώντα από το σχολείο. Με ευχάριστο και ξεκούραστο τρόπο, πήρε αυτόν τον αναγνώστη και τον έφερε ως την οπισθοφυλακή του Ξενοφώντα, από κοντά να παρακολουθεί τον εξαθλιωμένο αρχαίο ελληνικό στρατό που προχωρούσε με πολλές ταλαιπωρίες στα χιονισμένα βουνά με μόνο μία ελπίδα: ότι θα φτάσει στην πατρίδα του. Σήμερα που κινδυνεύεις να κακοχαρακτηριστείς αν παινέσεις την πατρίδα με μεγαλόπνοα λόγια, να που πέρασε μέσω Ξενοφώντος ένα έξοχο μήνυμα φιλοπατρίας. Από το παρελθόν ήρθε στο σήμερα.

Το παρελθόν του ήρωα, ασφαλώς, δεν είναι μόνο τα ιστορικά γεγονότα τα καταγεγραμμένα στις βιβλιογραφίες. Ο χρόνος της ζωής του που κύλησε πίσω παίρνει αυτόματα τον τίτλο τιμής του παρελθόντος. Παράδειγμα, η παιδική του ηλικία, ιδιαίτερα όταν δεν είναι μόνο δική του μα αφορά μια ηλικιακή φέτα του πληθυσμού.
Μια τέτοια περίπτωση «ανθρώπινου παρελθόντος» είναι τα χρόνια της ελληνικής μετανάστευσης. Η αναφορά της σήμερα σε ένα σύχρονο μυθιστόρημα, περνώντας τα συναισθήματα του ήρωα στον αναγνώστη, έχει ως αποτέλεσμα παλιά αισθήματα που κινδύνευαν άμεσα από τη Λήθη, να γλιτώσουν προς το παρόν. Στην ψηλή ντάνα με τις εκκρεμότητές μας που έχει ο καθένας μας, αυτά τα παλιά αισθήματα επανατοποθετούνται πάνω-πάνω για λίγο, όσο διαρκεί η ανάγνωση του βιβλίου και η επίγευσή του στον αναγνώστη, και ξαναδουλεύονται με την ψυχραιμία της χρονικής απόστασης και την τωρινή ωριμότητα.
Λειτουργώντας περίπου όπως ο βελονισμός, με την ευαισθητοποίηση των σωστών σημείων -στιγμών του παρελθόντος, υπάρχει, μπορεί να πει κανείς, η ενδεχόμενη πρόσθετη αξία του κοινωνικού μηνύματος. Επειδή η αναφορά στο συγκεκριμένο παρελθόν μπορεί να έχει την πρόσθετη αξία, μια πιθανή έξτρα χρησιμότητα τέλος πάντων, να ξαναθυμηθούμε ως λαός τα αισθήματα που προκάλεσε σε μας, τότε, η ελληνική μετανάστευση. Αν μας ξαναθυμηθεί η ανάμνηση εκείνου του πόνου, μπορεί και να μαλακώσει κάποιους.

Το παρελθόν είναι βαρετό; Να το θέσω αλλιώς: Η αναφορά στο παρελθόν κάνει ένα μυθιστόρημα βαρετό;
Κάποτε ένας συγγραφέας είπε σε κάποιον άλλον ότι δεν είχε έμπνευση κι αν μπορούσε να του πει ένα θέμα για να το κάνει μυθιστόρημα θα του ήταν ευγνώμων.
«Είναι μια παντρεμένη», του είπε εκείνος, «που αγαπά έναν πιο νέο από αυτήν και μετά αυτοκτονεί».
«Σιγά το θέμα» απάντησε ο πρώτος.
«Ναι, αλλά με αυτό ο Τολστόι έγραψε την Άννα Καρένινα...»
Το ηθικό δίδαγμα από αυτή την μίνι ιστορία είναι ότι σημασία έχει πώς θα το πεις. Το παρελθόν είναι βαρετό μόνο αν το δώσεις βαρετά.

Κλείνοντας θα το πιάσω κι από την πλευρά του αναγνώστη. Αν και για τον αναγνώστη οι ιστορικές αναφορές δίνουν πρόσθετη αξία σε μια σύγχρονη μυθιστορία:
Μεγάλη μερίδα του ελληνικού αναγνωστικού κοινού σήμερα, δείχνουν οι έρευνες των εκδοτικών οίκων, δηλώνει ότι ζητούν από ένα μυθιστόρημα ξεκούραση και φυγή από την καθημερινότητά τους. «Θέλω να με ταξιδέψει», λένε.
Ο ψυχαγωγικός ρόλος του σύγχρονου μυθιστορήματος είναι δεδομένος. Τόση είναι η πίεση, τέτοιος ο κάματος, που από αυτά που επιθυμεί κανείς σε ένα βιβλίο σαφώς προέχει η τέρψη. Ένα όμως ψυχαγωγικό μυθιστόρημα που, παράλληλα με την ψυχαγωγία, με ξεκούραστο τρόπο περνάει γνώση στο αναγνωστικό κοινό, έχει πρόσθετη αξία. Την προσφέρει δώρο στον αναγνώστη, σαν με το σαμπουάν που αγόρασε να παίρνει κι ένα κοντίσιονερ δώρο. Οπότε το ταξίδι του αναγνώστη αποκτάει και έναν άλλον, συμπληρωματικό προορισμό. Όταν φτάσει εκεί και ανακαλύψει με ενθουσιασμό ότι το ταξιδι του επιμηκύνθηκε, τότε απολαμβάνοντας τον νέο τόπο θα συνειδητοποιήσει ότι ένα μυθιστόρημα εκτός από την τέρψη του αναγνώστη καλό είναι να προσφέρει και στην σκέψη του. Στο εξής θα ζητάει το μυθιστόρημά «του» να έχει πρόσθετη αξία.